Fruškogorski manastiri

Svega pola kilometra od izvorišta potoka Šelovrenca, na južnim obroncima Fruške gore, severozapadno od nekadašnjeg prnjavora Remete, nalazi se manastir Velika Remeta. Prema legendi, osnovao ga je kralj Dragutin krajem XIII veka. Kad je u lovu pao s konja i ostao trajno hrom, na saboru u Deževi 1282. dobrovoljno je predao vlast mlađem bratu Milutinu, koji mu je obećao da će njegovi naslediici, po stričevoj smrti, preuzeti krunu. No, dugovečni i neograničenoj vlasti sklon brat ga je prevario.

Utvrđivanju starosti Velike Remete nije pomogla ni analiza toponima. Bilo je pokušaja da se Velika Remeta svrsta u eremitski red pavlina, iako su manastiri istog imena u blizini Pakraca i Temišvara nastali tek u XVI veku. Dokazi o postojanju i delovanju pavlina na Fruškoj gori nikada nisu pronađeni, te je ovaj podatak o starosti tek zanimljivost, koja potvrđuje da naselja i manastiri na ovoj panonskoj planini još nisu dovoljno istraženi.

U zvaničnim izvorima Velika Remeta se javlja prvi put pod tim imenom 1562. godine. Kao Remeta, manastir se pominje 20 godina ranije. Podatak o popravci unutrašnjeg portala, iz 1566, svedoči i o izgledu samog manastira. Živopisana je 1568. niša na južnoj fasadi crkve, a na slici je bio predstavljen patron hrama sv. Dimitrije. Istoričari na osnovu ovog podatka zaključuju da je iste godine oslikana čitava unutrašnjost hrama, u kojem se i danas nalaze mali, ali veoma važni fragmenti srpskog freskoslikarstva.

Turski sudski dokumenti Veliku Remetu spominju često tokom XVII veka. Uoči napuštanja Srema 1716, Turci su spalili manastir. No, u istom veku, posle potpunog turskog povlačenja, započinje procvat Velike Remete. Carska privilegija je manastiru izdata 1722. godine, i tada počinje njegova građevinska obnova. U to ime su 1739. monasi manastira Rakovice, kod Beograda, Velikoj Remeti poklonili četiri prestone ikone, koje su slikali ruski ikonopisci: Spiridon Grigorjev, Jovan Maksimov, Leontije Stefanov i Tihon Ivanov. Godine 1721. u manastiru boravi jerotej Pačanin, pisac „Puta u Jerusalim", prvog putopisa u našoj novijoj književnosti.

Darom arhiepiskopa Vićentija Popovića sagrađen je deo konaka severno od crkve. U naredne dve godine je završeno celo južno krilo, dok su konaci okončani tek 1765. Izgradnja najvišeg zvonika na Fruškoj gori je završena 1735. godine. Ktitor je bio Andreja Andrejević iz Petrovaradina sa svojim bratom Jakovom iz Beške. Ovaj podatak je uklesan na kamenoj ploči koja je stajala na zvoniku sve do 1980, kada je skinuta da bi se slrečilo njeno dalje propadanje. U zvoniku je izgrađena kapela posvećena sv. Jovanu Preteči, a glavni majstor je bio Nemac Johanes Vilhelm. U tim masovnim građevinskim radovima crkva je barokizovana kako bi se uklopila u okolinu zvonika.

Crkva u Velikoj Remeti ima krstoobraznu osnovu, dobijenu pravougaonim pevničkim transeptom. Na istočnoj strani je centralna apsida, spolja trostrana, dok je iznutra polukružna. Nad pevnicama se diže kupola. Na crkvi postoji pet prozora i jedan ulaz. Spratne zgrade konaka, veoma masivne, daju manastiru izgled utvrđenja. Konaci su građeni u kombinaciji kamena i opeke, u duhu savremenih baroknih monaških zdanja. Usled mnogobrojnih lrepravki, raspored prozora na zgradama je različit. U trpezariji manastira6 je sačuvana freska koja prikazuje Bogorodicu na prestolu s malim Hristom na krilu, okruženu anđelima. Po stilu, pretpostavlja se da potiče iz XVII veka.

Od nekadašnjeg freskoslikarstva iz XVI veka sačuvani su samo fragmenti. U niši đakonikona se nalazi „Bogorodica Oranta", a u proskomidiji je predstava „Hristos milosrđa" sa simbolima jevanđelista u uglovima. U nišama na južnoj i severnoj fasadi su ostaci fresaka s predstavom sv. Dimitrija i Bogorodice.

Prvi poznati ikonostas je opisan prilikom kanonske vizitacije 1753. godine. Na niskoj oltarskoj pregradi nalazile su se ikone različitih stilova. Pominje se krst od drveta koji je sav pozlaćen. Za stare ikone se kaže da su zamenjene novim, donetim iz manastira Rakovice 1739. godine. Bile su to ikone ruskih ikonopisaca, za koje se, po zapisima na njima, zna da potiču iz 1687.

Kada se pomenuti opis uporedi s arhivskim fotografijama unutrašnjosti velikoremetske crkve, nasta-lim krajem XIX i početkom XX veka, uočljiva je promena u kompoziciji ikonostasa, nastala najverovatnije 1850. godine. Na fotografijama se prepoznaju ikone ruskih majstora, ali ne na ikonostasu, već u priprati (Bogorodica i sv. Tri jerarha). Ikone svetog Nikole i svetog Jovana Preteče čitljive su na ikonostasu u zoni prestonih ikona. Krst koji se nalazi na pomenutim fotografijama u lotpunosti odgovara opisu iz 1753. godine.

U odnosu na rečeni opis, razlikuju se i prostori na carskim dverima i iznad njih. Uklonjena je ikona „Nedremano oko" i postavljene su nove dveri, u klasicističkom stilu. Umesto Deizisa, postavljena je ikona Svete trojice u frizu apostola, koja obuhvata i zonu Velikih praznika. Levo i desno od krsta nalaze se medaljoni s likovima proroka, koji se ne pominju u opisu. Novost su i ikone na soklu ispod ikona Bogorodice i Hrista, koje su nečitljive na navedenim fotografijama.

Crkva je ponovo obnovljena 1850, kada su ktitorstvom Maksima Nikolića oslikani ikonostas i zidovi u njoj. U još jednoj obnovi u Velikoj Remeti, između 1898. i 1901, menjano je kube na crkvi.

Na početku Drugog svetskog rata, za komesara manastira je postavljen Anton Pekarić, ustaša iz Sremskih Karlovaca. Istovremeno su u svetinju došle ustaške jedinice, koje tu ostaju sve do proleća 1943. godine. Manastirski je imetak za to vreme nemilosrdno pljačkan i uništavan. Do dolaska komisije zagrebačkog Muzeja za umjetnost i obrt, 10. septembra 1941, dobar deo manastirskih dragocenosti bio je pokraden ili devastiran. Dr Vladimir Tkalčić je preuzeo od komesara manastira samo 60 predmeta iz crkve, riznice i biblioteke, a iz salona, tek dva portreta. Od knjiga je preuzeo nekoliko srbulja i rukopisnih knjiga, ali bez potpisa i broja. Ostala manastirska istorijska dobra su propala, posebno arhiva, koju komisija zagrebačkog Muzeja nije spasla.

U proleće 1943, kada je manastir spaljen, na položaju ustaškog komesara nalazio se Tobija Horvat. Najveća šteta naneta je manastirskoj crkvi. Porušeni su kube i stubovi držači kubeta, oštećeni svodovi, izgoreo je krov. U crkvi je spaljen ikonostas bogate duborezbarije sa preko 40 ikona iz XVII i XVIII veka. Veliko oštećenje pretrpeli su konaci. Potpuno su uništeni ili pokradeni pokućstvo, stilski nameštaj iz salona, trpezarije i nameštaj monaških kelija.

Slike koje su u vreme Drugog svetskog rata opljačkane, odmah nakon rata su vraćene i sada se nalaze u Muzeju SPC u Beogradu, u Galeriji Matice srpske i muzeju manastira Krušedola. Najnužniji konzervatorsko-restauratorski radovi na konacima usledili su 1951. godine, dok je crkva privremeno pokrivena 1959. Rekonstrukcija kubeta, krova na crkvi i konzervacija i restauracija fragmenta živopisa završeni su 1982. U obnovljenoj crkvi je postavljen nov ikonostas, a nove freske su uradili Dragan Marunić i Nikola Lubardić, slikari iz Beograda.

Česte i obimne prepravke, kao posledica propadanja ili uništavanja, potpuno su izmenile arhitektonsko rešenje prvobitne crkve. Prema idealnoj rekonstrukciji, crkva sv. Dimitrija ima mnogo sličnosti s grupom crkava podignutih u Podrinju posle obnove Pećke patrijaršije. Ovo svrstava Veliku Remetu u svojevrsnu renesansu Raške škole.